قدس آنلاین: برای پاسخ به این پرسش‌ها گفت‌وگویی با دکتر محمد باغستانی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد و مدیرگروه تاریخ و تمدن دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
به عنوان سؤال نخست بفرمایید سنت وقف در اسلام با چه کسی آغاز شده و چه نمونه‌هایی دارد؟
وقف و زیارت در اسلام موضوعاتی هستند که به این شکل، از زمان خود پیغمبر اکرم(ص) آغاز شده‌اند. پیامبر(ص) و اصحابشان وقف‌هایی برای گسترش اسلام انجام می‌دادند و دیگران را هم به این امر ترغیب می‌کردند. در مسئله زیارت هم پیامبر(ص) خودشان به زیارت شهدای جنگ احد می‌رفتند و به زیارت شهدا توجه داشتند.
اما با گذشت زمان، مفهوم وقف گسترده‌تر شد و در پی آن مصادیق مختلفی برای آن به وجود آمد، به‌خصوص اینکه وقف در آموزه‌های اسلامی پیوندی ناگسستنی با معاد دارد و مسلمانان برای آخرت خود موقوفات مادام‌العمری داشتند.
سنت وقف براساس آموخته‌های اهل بیت و ائمه معصوم(ع) چه نمونه‌ها و مصادیقی در مکتب تشیع دارد؟
حضرت علی(ع) در زمان حیاتشان با توجه به املاکی که خریده بودند و یا از زمان پیامبر به ایشان رسیده بود، سنت وقف را حفظ می‌کردند.
جالب است که ایشان بر زمین‌های وقفی خود حتماً ارزش افزوده‌ای ایجاد می‌کردند؛ یعنی زمین خالی را تبدیل به نخلستان و باغ می‌کردند و بعد هنگامی که زمین به رشد و درآمدزایی ثابتی می‌رسید، آن را وقف می‌کردند.
همین موقوفات حضرت علی(ع) بود که بعدها وقتی امام حسن(ع) بنا بر مصلحت اسلام با معاویه صلح کردند و در تنگنای سیاسی و اقتصادی قرار گرفتند، منبعی برای مدیریت جامعه مسلمان و ولایتمدار قرار گرفت و امام(ع) توانست در شرایط سخت سیاسی، وحدت شیعیان خود را حفظ کند؛ چرا که مدیریت اجتماعی در آن دوران بدون پشتوانه اقتصادی به هیچ عنوان ممکن نبود.
این موقوفه‌ها که ائمه(ع) تا چند نسل بعد هم از آن استفاده می‌کردند، آن‌قدر جاافتاده بود که هیچ کس جرئت دست درازی به آن‌ها را نداشت و کاملاً بر اساس نیات واقف هزینه می‌شد.
ائمه(ع) این موقوفات را پس از شهادت امام حسین(ع) در راه زیارت ایشان هزینه می‌کردند. آن‌ها برای راحتی شیعیانی که از ایران، عراق و کشورهای دیگر به زیارت امام حسین(ع) می‌رفتند، از موقوفات اجدادی خود در مسیر زیارت اباعبدالله هزینه و دیگران را نیز به این کار تشویق می‌کردند.
می‌توان گفت یکی از دلایل گسترش تشیع در ایران و کشورهای مختلف اسلامی، استفاده از همین موقوفات در راستای زیارت امام حسین(ع) و ائمه معصومین(ع) است.
محل هزینه این موقوفات دقیقاً چه چیزهایی بود؛ خوراک، مسکن، چه؟
این موقوفات به شیوه‌های مختلف زیارت شیعیان و ارتباط آن‌ها با ائمه(ع) را میسر کرده بود. در زمانی که ائمه(ع) تحت نظارت شدید امنیتی حکومت قرار داشتند و امنیت شیعیان با چالش روبه‌رو شده بود، این املاک و موقوفات به خاطر موقوفه بودنشان مسکن مناسب و امنی برای ارتباط ائمه با شیعیان شده بودند و از طرف دیگر سکونت موقت شیعیان در آن، امکان ثبت و ضبط دستورات ائمه(ع) توسط شیعیان را مهیا کرده بود. همچنین در آن ایام که راه‌ها با خطرات امنیتی زیادی مانند راهزنی مواجه بود، این موقوفه‌ها به عنوان سرپناه امنی در میان راه‌ها که شهرها را به هم متصل می‌کرد، شناخته می‌شد.
این موقوفات پس از شهادت ائمه(ع) و در دوران غیبت به همین صورت رایج بود یا شکل دیگری پیدا کرده بود؟
بعدها هم حکومت‌های شیعی مانند آل‌بویه املاک زیادی به همین شکل در راه زیارت امام حسین(ع) وقف کردند. موقوفات این حکومت شیعی در نجف از شهرت تاریخی بسیاری برخوردار است تاجایی که به معنای امروزی موقوفات آل بویه بود که زمینه شهر شدن نجف اشرف را فراهم کرد. حتی شیخ طوسی، بزرگ‌ترین مرجع شیعیان در قرن چهارم نیز پس از آنکه در بغداد توسط حکومت زیر فشار قرار گرفت، به راحتی به نجف اشرف مهاجرت کرد و در آنجا مشغول تأسیس حوزه علمیه نجف شد. موقوفات در یک کلام با فراهم کردن امنیت راه‌ها و امکانات اولیه سفر، مشوق زیارت ائمه(ع) بود و بدون آن‌ها زیارت به یک سنت شیعی ادامه‌دار تبدیل نمی‌شد؛ به عبارت دیگر سنت وقف پشتیبان زیارت ائمه و نشر معارف اهل بیت(ع) است.
سنت وقف در نگاه خود اباعبدالله(ع) چه ظهور و بروزی دارد؟
امام حسین(ع) با خرید زمین کربلا، خودشان بنیان‌گذار سنت وقف در کربلا می‌شوند. ایشان زمین کربلا را می‌خرند تا خونشان بر زمین خودشان ریخته شود. در زیارت ناحیه هم خطاب به امام حسین(ع) گفته می‌شود «السلام علی ساکن کربلا» یعنی سلام بر کسی که خانه‌اش کربلاست.
پس از آن در برهه‌های مختلف این سنت دچار فراز و نشیب‌های زیادی شده است. به عنوان مثال در دوره عباسی، متوکل زمین کربلا را به زمین کشاورزی تبدیل کرد و شخم زد! در تاریخ آمده است وقتی حیوانات نزدیک قبور مطهر شهدا می‌شدند قدم از قدم برنمی‌داشتند و می‌ایستادند.
اما به واسطه علاقه و محبت شیعیان به امام حسین(ع) و تأکید ائمه(ع) بر زیارت و زنده نگه‌داشتن یاد حضرت سیدالشهدا(ع) در تمام دوره‌ها، حکومت‌ها به ناچار به این مکان، به عنوان یک مکان مقدس و مذهبی کاری نداشتند و نمی‌توانستند آن را از بین ببرند.
انتهای پیام/
نظر شما